Η αίσθηση της ταυτότητας στον άνθρωπο είναι μία σύνθεση προσωπικών στοιχείων που ενσωματώνει ο άνθρωπος στη ζωή του κατά τη διάρκεια της εφηβικής του φάσης. Ένα από τα βασικά στοιχεία της ταυτότητας, είναι η εικόνα που έχει για τον εαυτό του ως πρόσωπο και πόσο νιώθει ισχυρή την αυτοαξία του.

Η ταυτότητα χαρακτηρίζεται επίσης από μία σταθερότητα των χαρακτηριστικών του προσώπου, τη δυνατότητα να την υπερασπίζεται στις διαπροσωπικές του σχέσεις και να ανατρέχει σε αυτήν όταν καλείται να πάρει σημαντικές αποφάσεις για την εξέλιξη της ζωής τους.

Η καλλιέργεια της ταυτότητας του ανθρώπου γίνεται με την εισαγωγή του στην εφηβική φάση. Ως παιδί έχει ήδη κάποια ιδέα για τον εαυτό του, η οποία έχει αναπτυχθεί μέσα από τις βιολογικές αλλαγές αλλά και τις σχέσεις που έχει αναπτύξει με την οικογένεια και το στενό του περιβάλλον. Στην εφηβεία, οι αλλαγές που συμβαίνουν βιολογικά, συναισθηματικά, γνωστικά και περιβαλλοντικά είναι τόσο ραγδαίες που ουσιαστικά ωθούν τον έφηβο να ενσωματώσει τα νέα δεδομένα στην υπάρχουσα ιδέα που έχει για τον εαυτό του. Η απεξάρτηση από την παιδική ηλικία και οι απαιτήσεις που έχουν οι γονείς, το σχολείο αλλά και το μέλλον που τον καλεί, είναι παράγοντες που επιτάσσουν την διαμόρφωση της ταυτότητας και δεν μπορούν να αναβληθούν, διότι από αυτές εξαρτάται ουσιαστικά σε μεγάλο βαθμό η ζωή του. Μέσα σε ένα πλαίσιο πιέσεων και απαιτήσεων λοιπόν, ο έφηβος καλείται να διαμορφώσει την ταυτότητά του που θα τον οδηγήσει στην ενήλικη ζωή.

Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν τον έφηβο στη διαμόρφωση της ταυτότητας του είναι οι εξής:

1. Οι εμπειρίες και τα βιώματα της παιδικής ηλικίας
Κυρίαρχο ρόλο σε αυτόν τον παράγοντα διαδραματίζει η αναπτυξιακή πορεία του παιδιού στις προηγούμενες κρίσιμες φάσεις της ζωής του. Σύμφωνα με τη θεωρία του Erik Erikson το παιδί καλείται να επιλύσει τέσσερις αναπτυξιακές κρίσεις πριν φτάσει στην εφηβεία: στη βρεφική ηλικία την κρίση «βασική εμπιστοσύνη ή δυσπιστία», στη νηπιακή ηλικία την κρίση «αυτονομία ή αμφιβολία», στη συνέχεια την κρίση «πρωτοβουλία ή ενοχή» και στη σχολική ηλικία την κρίση «φιλοπονία ή κατωτερότητα». Αν έχει καταφέρει να κερδίσει σε όλες αυτές τις αναπτυξιακές μάχες, τότε εισέρχεται στην αναπτυξιακή κρίση της εφηβείας για να διαπραγματευτεί την διαμόρφωση της ταυτότητας ή τη σύγχυση ρόλων.

Στις εμπειρίες και τα βιώματα της παιδικής ηλικίας παίζει σημαντικό ρόλο η ανατροφή που δέχεται το παιδί από τους γονείς ή τους φροντιστές του, το σχολείο με τους δασκάλους και οι φίλοι. Οι σχέσεις του παιδιού σε αυτή την ηλικία, του καθρεφτίζουν το συναίσθημα της προσωπικής του αξίας και τον καλούν να ασκηθεί σε ποικίλους κοινωνικούς ρόλους, θετικούς ή αρνητικούς.

 

2. Το είδος της κοινωνίας
Κάθε άνθρωπος δρα σε ένα κοινωνικό σύστημα με το οποίο αλληλεπιδρά και αλληλοεπηρεάζει. Έτσι, στην εφηβεία όπου ο έφηβος γίνεται πιο αυτόνομος, αρχίζει να έρχεται σε άμεση επαφή και με άλλους παράγοντες του κοινωνικού του συστήματος πέρα από τους προστατευμένους που μέχρι τώρα του είχαν επιτρέψει οι γονείς του. Η πορεία του εφήβου επηρεάζεται πλέον και από ψυχοκοινωνικούς παράγοντες, εξαρτώμενοι από το περιβάλλον που μεγαλώνει. Αντίστοιχα με το περιβάλλον του, ο έφηβος θα έρθει πιο κοντά σε επαγγέλματα και ρόλους που σχετίζονται με αυτό.

Για παράδειγμα αν βρίσκεται σε απομακρυσμένες ή γεωργικές περιοχές, ενδέχεται να έχει περιορισμένες εναλλακτικές επιλογές για τους ρόλους που καλείται να λάβει στην ενήλικη ζωή. Από την άλλη, στις σύγχρονες αστικές κοινωνίες, η ιεράρχιση σκοπών και αξιών και ο καθορισμός ενός σχεδίου δράσης γίνεται έργο δύσκολο και χρονοβόρο. Ο έφηβος δέχεται ποικίλα ερεθίσματα από πολλές πηγές, με ασαφείς βάσεις που ενδεχομένως τον προβληματίζουν και τον μπερδεύουν μπροστά στην τελική επιλογή του.

Οι έφηβοι για τη διαμόρφωση της ταυτότητάς τους, επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τα πρότυπα του κοντινού ή και μακρινού τους περιβάλλοντος. Ορισμένοι έφηβοι επηρεάζονται αποκλειστικά από τους γονείς και τους δασκάλους, βρίσκοντας σε αυτούς σταθερά πρότυπα. Στην εποχή των κοινωνικών δικτύων, η πληροφορία διαχέεται τόσο γρήγορα που οι νέοι όχι μόνο δεν προλαβαίνουν να την αφομοιώσουν αλλά ενδέχεται να μπερδεύονται ακόμη περισσότερο όταν προσπαθούν να ακολουθήσουν τις νέες τάσεις και τα πρότυπα, καθώς αλλάζουν πολύ γρήγορα. Τα πρότυπα που προβάλλονται μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και τα ΜΜΕ βασίζονται περισσότερο σε επιφανειακά, ενθουσιώδη και βραχύχρονα στοιχεία, που δεν ενισχύουν τη διάθεση του εφήβου για τη δημιουργία σταθερής ταυτότητας.

Οι συνομήλικοι του εφήβου, είναι μία σταθερή πηγή επιρροής της ταυτότητάς του, καθώς η ανάγκη αποδοχής του από τους φίλους του είναι πολύ μεγάλη σε αυτή την περίοδο. Έτσι, ο έφηβος χρειάζεται να ακολουθεί ορισμένα πρότυπα (ντύσιμο, ομιλία, δραστηριότητες κτλ) για να ενταχθεί σε μία συγκεκριμένη παρέα, ταυτίζοντας την πιθανή ενσωμάτωσή του σε αυτήν με την αυτοεκτίμησή του.

 

Ποιες είναι οι μορφές που καταλήγει η ταυτότητα του εφήβου;
Σύμφωνα με τη θεωρία του James Marcia, υπάρχουν τέσσερις πιθανές καταστάσεις ταυτότητας στις οποίες καταλήγει ο έφηβος και εισέρχεται στην ενήλικη ζωή:

1. Η κατακτημένη ταυτότητα
H κατακτημένη ταυτότητα είναι η θετικότερη κατάσταση ταυτότητας. Προέρχεται μέσα από την τριβή του με διάφορα ερεθίσματα, από την υιοθέτηση ποικίλων ρόλων τους οποίους έχει δοκιμάσει αλλά και μέσα από τη γνωστική του επαφή με διάφορες ιδεολογίες και πεποιθήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις η κατακτημένη ταυτότητα, συμπίπτει με την ταυτότητα που είναι προτιμητέα από τους γονείς. Όμως, όπως γράφει και ο τίτλος κατακτημένη, αυτή η μορφή είναι η ταυτότητα που έχει επιλέξει ο ίδιος έφηβος, είνα αποτέλεσμα της δικής του επεξεργασίας, είναι μία δική του αλήθεια και για αυτό είναι μία ισχυρή ταυτότητα που ενισχύει την αυτοαξία του. Όσοι έφηβοι καταλήξουν στην κατακτημένη ταυτότητα, φανερώνουν στην ενήλικη ζωή τους χαμηλότερα επίπεδα άγχους, συνέπεια στην πραγματοποίηση των στόχων τους, υψηλή αυτοεκτίμηση και συνάπτουν ασφαλείς και λειτουργικές σχέσεις.

 

2. Η δοτή ή πρόωρα σχηματισμένη ταυτότητα
Σε αυτή τη μορφή ταυτότητας, ο έφηβος υποχρεώνεται να ακολουθήσει μία ταυτότητα, που χαρακτηρίζεται από σκοπούς και πεποιθήσεις που έχουν υποδειχθεί από άλλους ανθρώπους. Ενδεχομένως αυτοί οι άνθρωποι να ήταν κυρίαρχοι στη ζωή του εφήβου, με μεγάλη εξουσία πάνω του που να μην του άφηναν περιθώριο εναλλακτικής επιλογής. Καθώς ο έφηβος δεν έρχεται σε επαφή με άλλα πολιτισμικά ή κοινωνικά ερεθίσματα, αναγνωρίζει στη δοτή ή πρόωρα σχηματισμένη ταυτότητα, την πραγματικότητά του. Οι άνθρωποι με αυτή την κατάσταση ταυτότητας χαρακτηρίζονται από εξαρτητικές σχέσεις, έλλειψη αυτονομίας, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αδυναμία πραγματοποίησης πνευματικών έργων, είναι συνήθως εκτελεστικοί χωρίς ανάληψη πρωτοβουλιών και παρουσιάζουν μία αυταρχική και στερεοτυπική συμπεριφορά.

 

3. Το παρατεταμένο μορατόριουμ
Το παρατεταμένο μορατόριουμ είναι μία μορφή ταυτότητας στην οποία ο άνθρωπος αναζητά συνεχώς και αγωνιωδώς νέες δυνατότητες, νέες εναλλακτικές λύσεις και νέες διεξόδους στη ζωή του, χωρίς να μπορεί να καταλήξει σε ένα ξεκάθαρο αποτέλεσμα που να τον ικανοποιεί και να του προσδίδει σταθερότητα. Η συνεχής αναζήτηση, δημιουργεί μία συνεχή αναστάτωση στον έφηβο, που κουβαλά και στην ενήλικη ζωή και χαρακτηρίζεται από περιόδους έντονου άγχους. Ο ενήλικος, πλέον, με τη μορφή ταυτότητας του παρατεταμένου μορατόριουμ, δυσκολεύεται να εμπιστευθεί τον εαυτό του να προχωρήσει σε ασφαλείς επιλογές, με πιθανό αποτέλεσμα ή να παραμένει στάσιμος σε μία κατάσταση (εργασία, εκπαίδευση κτλ), να αναβάλλει νέα ξεκινήματα και στόχους επιλέγοντας μία επίπλαστη ασφάλεια που ίσως πολλές φορές να ματαιώνει ή να αλλάζει διαρκώς ρόλους και επιλογές και τελικά να μην ολοκληρώνει ποτέ αυτό που έχει ξεκινήσει.

 

4. Η σύγχυση ρόλων
Η σύγχυση ρόλων αφορά στη διαρκή μεταπήδηση του ανθρώπου σε διάφορους ρόλους χωρίς να μπορεί να καταλήξει σε έναν κύριο και σταθερό. Χωρίς μία σαφή εννοιολογική αφετηρία, θα λέγαμε ότι κλίνει «όπου φυσάει ο άνεμος». Από τη σύγχυση ρόλων πηγάζει μία συνεχή αμφισβήτηση για τον εαυτό, ένα αίσθημα ανασφάλειας και άγχους που καλείται να καλυφεί από βραχυπρόθεσμες επιλογές που έχουν προσωρινό μόνο νόημα και μειωμένη αυτοεποποίθηση. Η προσέλκυση του σε νέους ρόλους μπορεί να γίνει πολύ εύκολα αν βρεθεί εκείνο το ερέθισμα που θα νοηματοδοτηθεί σαν ουσιαστικό, έχοντας όμως κριθεί πολύ επιφανειακά. Ο άνθρωπος με αυτή τη μορφή ταυτότητας, χαρακτηρίζεται από επιφανειακές και τυπικές σχέσεις που μεγαλύτερη αξία έχει ο εαυτός του παρά ο σύντροφος.

 

Πώς μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν το παιδί τους στην υιοθέτηση της κατακτημένης ταυτότητας

Οι παραπάνω μορφές ταυτότητας, δείχνουν τα ξεκάθαρα πλεονεκτήματα της κατακτημένης ταυτότητας. Ο ρόλος των γονέων αναδεικνύεται πολύ σημαντικός σε όλη τη διάρκεια της αναπτυξιακής φάσης του παιδιού, από την παιδική μέχρι την εφηβική ηλικία. Φυσικά, όσο νωρίτερα οι γονείς ασχολούνται με την ταυτότητα του παιδιού, τόσο πιο κοντά θα βρεθεί ο έφηβος στην κατακτημένη ταυτότητα, χωρίς να υποστηρίζονται γραμμικά αποτελέσματα.

1. Ενθάρρυνση και υποστήριξη: σταθείτε δίπλα στον έφηβο με ύφος επεξηγηματικό, ενισχύοντας την αυτονομία του. Μπροστά στην πληθώρα των επιλογών που παρουσιάζονται στο αναπτυξιακό στάδιο της εφηβείας, είναι πολύ λίγο για τον γονιό να συμπεριφέρεται μόνο σαν το αυταρχικό άτομο που καλείται να βάλει όρια: στην ενασχόληση με τις οθόνες, στα διαβάσματα, στις εξόδους κτλ. Με αυτό τον τρόπο, εγκλωβίζει το παιδί σε στερεότυπα και μονοδρόμους που δεν υποστηρίζονται από το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, αλλά αποτελούν επιλογές της οικογένειας. Ο γονιός καλείται να γνωρίσει τον εφηβικό κόσμο και να σταθεί δίπλα στον έφηβο, όχι ως φίλος αλλά σαν μία αξιόπιστη πήγη που θα τον βοηθήσει να δημιουργήσει το προσωπικό του σχέδιο ζωής.

2. Αφήστε το παιδί να εξετάσει εναλλακτικές επιλογές: συνηθίζεται οι γονείς να κάνουν πλύση εγκεφάλου στα παιδιά τους για ορισμένα κρίσιμα θέματα, όπως το επάγγελμα που θα ακολουθήσουν. Τις περισσότερες φορές τα προτρέπουν να ακολουθήσουν το επάγγελμα των ιδίων ή να αναλάβουν την εμπορική τους επιχείρηση. Το επαγγελματικό καθεστώς πλέον στη χώρα μας δείχνει να έχει ανατραπεί, με παλαιότερα επαγγέλματα να χάνουν το κύρος τους και νεότερα να αναδεικνύονται που φαίνονται πιο ελκυστικά στους νέους.

3. Αποφύγετε να ωθήσετε τον έφηβο στην πρόωρη υιοθέτηση μίας πεποίθησης ή ιδεολογίας. Καθώς ο εφηβικός εγκέφαλος δεν έχει ωριμάσει για να έχει τη δυνατότητα της πλήρους γνωστικής επεξεργασίας, είναι πολύ εύκολο να πειστεί από κάτι που φαίνεται ωραίο επιφανειακά χωρίς να μπορεί να εξετάσει την πολυπλοκότητά του. Αντίθετα, μιλήστε του και φέρτε τον σε επαφή με όσο το δυνατόν περισσότερες εναλλακτικές επιλογές και τρόπους σκέψης. Η τριβή του με διάφορες γνωστικές σχολές θα του δώσει τη δυνατότητα να συνθέσει, αντλώντας τα δυνατότερα σημεία της κάθε μίας.

4. Η εμπιστοσύνη είναι το κλειδί: η εμπιστοσύνη είναι για μένα ο πιο ισχυρός παράγοντας σε κάθε σχέση, έτσι και εδώ στην σχέση γονέα και εφήβου. Οι γονείς που προσέρχονται στο Ψυχολογικό Θεραπευτικό Κέντρο «Συναίσθηση» για συμβουλευτική με τα παιδιά τους στην εφηβεία, προσπαθούν να κερδίσουν την εμπιστοσύνη τους μέσα από εξουσιαστικές εντολές. Αντί για αυτό εγώ τους ρωτώ αν εμπιστεύονται τα παιδιά τους. Αν απαντήσουν θετικά, είναι σαν να εμπιστεύονται τον εαυτό τους για την πολύτιμη ανατροφή που τους έχουν δώσει, οπότε δε χρειάζονται να φοβούνται για αυτά. Αν απαντήσουν αρνητικά, δουλεύουμε το κομμάτι της σχέσης με την ενίσχυση και υπεράσπιση του γονεϊκού ρόλου, ως μία πηγή ασφάλειας για τον έφηβο στην οποία μπορεί να ανατρέξει όποτε θελήσει.

5. Εκδηλώστε το τρυφερό σας συναίσθημα: τον πιο δραστικό παράγοντα τον άφησα για το τέλος, απαραίτητη προϋπόθεση για όλα τα παραπάνω. Κάθε έρευνα που έχει γίνει για τους ιδανικούς γονείς και την ιδανική σχέση με τα παιδιά τους ανεξαρτήτως ηλικίας αφορά στην εκδήλωση του τρυφερού τους συναισθήματος για τα παιδιά τους. Οι τρόποι εκδήλωσης και η συχνότητα σαφώς και εξαρτώνται από την ηλικία του παιδιού, όμως η ποιότητα στην εκδήλωση χρειάζεται να χαρακτηρίζεται από τα ίδια συστατικά: ανιδιοτέλεια, αγάπη, φροντίδα, με ξεκάθαρα και σαφή μηνύματα.

 

Είναι σταθερή η ταυτότητα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου;

Αρχικώς, η ταυτότητα δεν είναι μία κατάσταση που διαμορφώνεται απαραιτήτως μετά την εφηβεία. Υπάρχουν πάρα πολλές περιπτώσεις, για διάφορους λόγους, που η ταυτότητα χρειάζεται αρκετά χρόνια μετά την εφηβεία να δομηθεί και σε κάποιους ανθρώπους αγγίζει την ηλικία των 30 και 35 ετών ή μπορεί να μην επιτευχθεί και ποτέ (οι επονομαζόμενοι χαϊδευτικά «αιώνιοι έφηβοι»).

Παλαιότερα θα λέγαμε ότι η ταυτότητα είναι μία και παραμένει σταθερή. Σήμερα, μπροστά στους εύθραυστους κοινωνικούς και προσωπικούς δεσμούς, στις συνεχείς κρίσεις και στα ποικίλα ερεθίσματα που δέχεται ο άνθρωπος, είναι σε θέση να εξελίσει την ταυτότητά του, δίνοντας της τα χαρακτηριστικά της ασφαλούς προσαρμοστικότητας. Έχοντας πάντα ως αφετηρία το χαρακτηριστικό του αυτοπροσδιορισμού (να μπορεί να ορίζει δηλαδή τον εαυτό του και να μην ορίζεται από τις καταστάσεις), είναι σε θέση να έχει ένα ασφαλές εφαλτήριο, γνωρίζοντας τις πρωταρχικές του δεξιότητες και τις αξίες του.

Όμως κανείς δεν είναι σε θέση να εγγυηθεί πλέον μία ζωή με ασφάλεια και ηρεμία. Επομένως, κάθε άνθρωπος χρειάζεται να ανταποκριθεί επαρκώς στις προκλήσεις που έρχονται στη ζωή του, να υπερβεί το μοιραίο, να στρέψει την κλίση του σε άλλα ενδιαφέροντα και να καλλιεργήσει νέες δεξιότητες που θα του δώσουν τη δυνατότητα να επιβιώσει ή να προαχθεί. Κάθε στιγμή στη ζωή του ο άνθρωπος έχει την επιλογή να συνενώσει διάφορες ταυτίσεις, ρόλους, σχέσεις, ενδιαφέροντα και τάσεις στο παρόν και έτσι να μπορεί να προβάλει την εικόνα του στο μέλλον. Έτσι, όχι μόνο δεν θα επηρεάζεται από τις καταστάσεις αλλά θα μπορεί να εξελίσσει και να βελτιώνει την ταυτότητά του, ανταποκρινόμενος στις σύγχρονες συνθήκες. Επομένως, θα μπορεί πάντα να απαντά στις τρεις βασικές ερωτήσεις που παρέχουν ασφάλεια, εμπιστοσύνη, ψυχική ισορροπία και προασπίζουν την ταυτότητά του: «Ποιος είμαι;» - «Από που έρχομαι;» και «Που πηγαίνω;».

Εσείς μπορείτε να απαντήσετε σε αυτές τις ερωτήσεις;

---

 Συγγραφέας: Χάρης Πίσχος, Ψυχολόγος MSc - Υπαρξιακός Οικογενειακός Ψυχοθεραπευτής

• Προηγούμενο
• Επόμενο